Sala mieszczańska z galerią portretu mieszczańskiego XVI - XVIII wieku

Nazwa przyjęta została  od umieszczonej tu „Galerii portretów  mieszczańskich” oraz tarcz herbowych mieszczan toruńskich. Wcześniej - w ponad sześćsetletniej historii Ratusza – najczęściej nazywana była „Salą Wielką” (Aula Maior); inne nazwy występujące w dokumentach to „Wielka sala widowiskowa”, a także „Sala turniejowa” – ta ostatnia stosowana była zapewne dlatego, że stąd przyglądano się turniejom urządzanym w zachodniej części rynku.

Sala ta pełniła  dla Torunia funkcje reprezentacyjne, podobne do tych, jakie pełniły sale audiencjonalne w siedzibach panujących możnowładców. Właśnie tu Rada Miasta podejmowała monarchów i posłów, odbywały się sejmiki pruskie, a nawet trzykrotnie sejmy polskie. Tutaj odbyło się słynne „Colloqium Charitativum” (braterska rozmowa pomiędzy katolikami i protestantami), zwołane w 1645 r. przez króla Władysława IV, mające załagodzić spory religijne.  Tu również, 18 stycznia 1920 r. burmistrz niemiecki przekazał władzę nad miastem przedstawicielowi odrodzonej Rzeczypospolitej Polskiej.

Reprezentacyjny charakter temu wnętrzu przywrócono po remoncie kapitalnym Ratusza w latach 1957-1964 i po przeznaczeniu go na cele muzealne. Nadal w Sali Mieszczańskiej  mają miejsce ważne dla Torunia wydarzenia, a także koncerty i konferencje. Na wystawie eksponowane są 22 portrety. Cały zespół portretów, wyodrębniony po II wojnie światowej z ocalałych zasobów Muzeum, liczy 35 obiektów. Obrazy umieszczone są (za wyjątkiem dwóch największych) na filarach międzyokiennych w porządku chronologicznym. Najstarsze wiszą od strony południowo-zachodniej. Przedstawiają: Kaspra Koye – rajcę, ławnika i sędziego – oraz Szymona Scholtza zwanego Neisserem – bogatego piekarza, którego potomkowie piastowali zaszczytne funkcje we władzach Torunia. Namalował je około 1572 r. nieokreślony malarz toruński z kręgu Łukasza Cranacha starszego. Chociaż wykonawcy większości z tych portretów są anonimowi, to jednak  widać w ich pracach wpływy wielkich mistrzów, lub znanych ośrodków sztuki europejskiej. Był to między innymi wynik  ożywionych kontaktów  handlowych Torunia i innych miast pruskich z tymi ośrodkami. Bywający tam  kupcy obserwowali tamtejszy splendor i pragnęli podobne wzorce przenieść na swój teren. Dlatego zapraszali artystów z odległych ośrodków. Około 1510 roku pracował w Gdańsku uczeń Albrechta Dürera – mistrz Michael z Augsburga. Na dworze księcia Albrechta Hohenzolerna w Królewcu od 1512 roku działał Wolf Rieder z Norymbergi; tamże malarzem nadwornym w latach 1529-1549 był uczeń Dürera – Crispin Herrant. W Toruniu pod koniec XVI w. działał malarz pochodzący z Amsterdamu - Hans Michel. Z przekazów źródłowych wiemy, że tutejsi notable posiadali dzieła wykonane przez wielkich mistrzów, np. biskup chełmiński Jan Dantyszek posiadał portret  humanisty – Erazma z Rotterdamu pędzla Hansa Holbeina młodszego. Tenże wykonał w 1532 r. portret kupca gdańskiego, Georga Gise, który ożenił się z Krystyną Krüger, córką rajcy toruńskiego. W bibliotece Toruńskiego Gimnazjum Akademickiego zawisły w 1594 r. portrety Marcina Lutra i jego żony pędzla Łukasza Cranacha starszego.