W panoramie Chełma dominuje Góra Katedralna z budynkami zespołu katedralnego. Najcenniejsza w zespole jest bazylika mniejsza pw. Narodzenia NMP. Do 1875 r. była to katedra unickiej diecezji chełmskiej, potem zamieniono ją na cerkiew prawosławną. Od 1919 do 1940 r. po raz pierwszy użytkowali ją chełmscy katolicy. W czasie wojny ponownie na krótko przekształcono ją w cerkiew prawosławną. Od 1944 r. do dziś jest parafialnym kościołem katolickim i najważniejszą świątynią w mieście.
Wzniesiono ją w połowie XVIII w. i nadano monumentalny barokowy charakter, bo tylko naprawdę okazała świątynia mogła kryć we wnętrzu jeden z najsłynniejszych cudownych obrazów, jaki znajdował się kiedykolwiek na ziemiach polskich. Ikona Matki Boskiej Chełmskiej, obok obrazów Matki Boskiej Częstochowskiej i Matki Boskiej Ostrobramskiej, należała już w XVII w. do najbardziej czczonych świętych wizerunków w Rzeczypospolitej. Modlił się do niej król Jan Kazimierz z całym wojskiem przed bitwą pod Beresteczkiem w 1651 r. W drugiej połowie XVII w. ikona wiele razy była zabierana na wojenne wyprawy. Wierzono, że pomaga wygrywać bitwy. W 1915 r. obraz został wywieziony do Rosji i wydawało się, że bezpowrotnie zaginął. Niedawno dzieło odnalazło się... w ukraińskim Łucku. W chełmskiej farze obecnie znajduje się tylko kopia sporządzona w latach 30. XX w.
Innym niezwykle cennym zabytkiem bazyliki jest zakrycie mensy ołtarza, czyli antepedium. XVIII-wieczne dzieło gdańskiego złotnika ma ponad 2 m szerokości i bez mała 1 m wysokości. Wykonana z kutego srebra plakieta upamiętnia chwile polskiego triumfu po bitwie beresteckiej. W centralnym punkcie przedstawionej sceny jest ołtarz z obrazem Matki Boskiej Chełmskiej, a przed nim modlący się Jan Kazimierz. Wspaniałe dzieło sztuki złotniczej jeszcze w XIX w. wywieziono do Rosji. Jednak na mocy zawartego w Rydze traktatu pokojowego z sowiecką Rosją powróciło do kraju w 1923 r.
Zarówno srebrne antepedium, jak i ikonę Chełmskiej Madonny można dostrzec patrząc w stronę głównego ołtarza bazyliki. Warto pamiętać, że te niezwykłe zabytki sztuki sakralnej mają unicki rodowód.