Wielicki kompleks zamkowy jest unikalny w skali europejskiej. Żaden z ośrodków górniczych Światowego Dziedzictwa, jak Kutna Hora czy Hallstatt nie posiada takiego centrum. Zamek Żupny jest jednym z najstarszych i zarazem najokazalszym zabytkiem w krajobrazie miejskim Wieliczki.
23 czerwca 2013 r. na 37. sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa UNESCO, która odbyła się w Phnom Penh w Kambodży, zapadła decyzja w sprawie wpisu Zamku Żupnego na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Gremium składające się z przedstawicieli 21 państw pozytywnie rozpatrzyło wniosek o rozszerzenie już istniejącego wpisu „Kopalnia Soli w Wieliczce” o Zamek Żupny i Kopalnię Soli w Bochni stanowiące w przeszłości jedno przedsiębiorstwo. Te trzy obiekty będą się znajdować na Liście UNESCO pod wspólną nazwą „Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i Bochni”.
Wielicki Zamek Żupny rozwijał się od XIII w. w bezpośrednim sąsiedztwie szybu wydrążonego w poszukiwaniu soli. Jest przykładem średniowiecznego budownictwa obronnego ściśle związanego z dziejami górniczego przedsiębiorstwa państwowego, jakim były w Polsce przedrozbiorowej Żupy Krakowskie. Skupiające pod jednym zarządem warzelnie i kopalnie soli w Wieliczce oraz Bochni, żupy były największym polskim przedsiębiorstw i jednym z największych w Europie. Zamek pozostawał siedzibą zarządu aż do 1945 r., kiedy jego środkowa część została zniszczona przez bomby. Po renowacji mieści Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka, prowadzące badania nad dziedzictwem solnym wykorzystując historyczny księgozbiór, archiwum salinarne oraz cenny zasób kartograficzny saliny.
Kompleks zamku składa się z trzech głównych budowli: środkowej tzw. Domu Pośród Żupy, najstarszej sięgającej końca XIII w. mieszczącej okazałą Salę Gotycką o sklepieniu wspartym na jednym filarze, północnej – Domu Żupnego wybudowanego w XIV-XV w. i południowej z I poł. XIX w. W skład założenia wchodzą ponadto rezerwat szybu górniczego z połowy XIII w., zabezpieczone ruiny kuchni żupnej z XV w., fragmenty murów obronnych z poł. XIII w i bardzo dobrze zachowana baszta z XIV w.
Warto podkreślić, że Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka posiada ekspozycje w dwóch różnych, historycznych obiektach : na III poziomie kopalni soli i w Zamku Żupnym – obydwu wpisanych na listę UNESCO.
www.muzeum.wieliczka.pl