Cerkiew prawosławna Opieki Matki Bożej w Hańczowej została wzniesiona, według niektórych źródeł, w 1644 roku. Z tego okresu, najprawdopodobniej, pochodzi też jej część ołtarzowa. Świątynia została gruntownie odnowiona w 1871 r., a następnie w latach 1960-1968 oraz w 2011-2012.
Przyjęcie konkretnej daty budowy cerkwi nastręcza wiele problemów. Można przyjąć, że gdy zaistniała potrzeba rozbudowy świątyni ze względu na wzrost liczby wiernych, wówczas część budulca pozostawiano, w innych miejscach dobudowywano, przekształcano. Było to możliwe chociażby z tego względu, że wnętrze cerkwi składa się z kilku współistniejących pomieszczeń.
Pierwszym świadectwem istnienia cerkwi hańczowskiej z 1644 r. jest fragment drewnianej tablicy fundacyjnej (?) z tą właśnie datą i imieniem "Lazar Hancowski". „Lazar Hancowski istawen [...] ovistos ano do... 1644”. Fragment ten znaleziony został podczas remontu obecnej świątyni w drugiej połowie XX wieku.
Nie mamy informacji o proboszczach parafii do XVIII wieku. Pierwszym wzmiankowanym proboszczem w pierwszej lustracji Hańczowej z 1761 r. był ks. Bazyli Daniełowicz, który zmarł około 1764 roku. Od 28 sierpnia 1989 r. parafią kieruje ks. Władysław Kaniuk.
Po akcji „Wisła” w 1947 r. w Hańczowej została tylko jedna rodzina łemkowska. Pozostała ludność została wysiedlona, głównie na ziemie zachodnie. Cerkiew – jako mienie opuszczone – przejął Kościół rzymskokatolicki i rozpoczęto w niej celebrować nabożeństwa rzymskokatolickie. W 1955 r. potężna wichura zniszczyła środkową kopułę cerkwi, która upadła na zewnątrz. Budynkowi groziło zawalenie. Najprostszym sposobem i zarazem dobrym pretekstem dla władz państwowych było jej zamknięcie. Cerkiew opieczętowano, wydano zakaz wchodzenia. Ksiądz rzymskokatolicki z sąsiedniej parafii w Wysowej bez oporu temu się podporządkował, bo być może nie miał innego wyjścia.
W 1956 r., na fali odwilży, sześć rodzin, a w następnych latach jeszcze kilkanaście, powróciło do Hańczowej. Zobaczyli swoją cerkiew w opłakanym stanie, w stanie ruiny: bez środkowej kopuły, z dziurami w dachu, bez podłogi w nawie głównej. Zainteresowali się, jak można by ją uratować. Zgodnie z prośbą wiernych Hańczowej, metropolia wystąpiła do odpowiedniego urzędu z wnioskiem o przekazanie ruiny cerkwi we wsi. Tak też się stało w październiku 1958 roku. Przystąpiono do remontu świątyni. Dwadzieścia kilka lat, a nawet więcej, trzeba było czekać na powrót – z muzeum w Łańcucie – do cerkwi ikonostasu.
Pod koniec lat 80. XX w. parafia, dzięki wpłatom od parafian oraz rodzin z USA, zakupiła blachę miedzianą na dach cerkwi. W następnych latach udało się pokryć nią dachy i kopuły cerkwi. Z czasem zrekonstruowano i odnowono polichromię świątyni.
W latach 2009-2013 przeprowadzono kapitalny remont zewnętrzny cerkwi, która została laureatem konkursu „Zabytek Zadbany 2014” w kategorii „Architektura i konstrukcje drewniane”.
Ks. Władysław Kaniuk
_____________
Skrócona wersja artykułu opublikowanego w „Wiadomościach Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego” 2015, nr 7-8.