Grudziądz należy do ekskluzywnego klubu kilkunastu miast polskich, takich jak Toruń, Poznań, Warszawa, Kraków czy Przemyśl, których funkcje militarne nie wygasły wraz ze schyłkiem średniowiecza czy końcem epoki nowożytnej, lecz trwały nieprzerwanie aż do II wojny światowej.
W czasach krzyżackich (od XIII do poł. XV w.) miasto zostało otoczone pasem ceglanych murów obronnych z basztami, których najlepiej zachowany fragment, poprzedzony głęboką fosą, znajduje się w pobliżu muzeum. Fortyfikacje miejskie były ściśle powiązane z systemem obronnym zamku krzyżackiego, wzniesionego w najwyższym punkcie wysoczyzny i górującego nad całym miastem. Zamek, użytkowany przez polskich starostów do połowy XVIII w., został pod koniec tego stulecia rozebrany na cegłę, przeznaczoną do budowy nowej pruskiej twierdzy. Ocalała z niego jedynie wieża ostatniej obrony, zwana Klimkiem, która była świetnym punktem widokowym na dolinę Wisły.
Niestety została ona zniszczona w 1945 r., a nad jej ruinami usypano kopiec widokowy. W 2006 r. z inicjatywy Społecznego Komitetu Odbudowy Klimka kopiec ten został rozebrany, a ruiny wieży odsłonięte. W przyszłości planuje się jej odbudowę. W XVII w. podczas okupacji Grudziądza przez Szwedów powstał projekt otoczenia miasta i zamku nowożytnymi fortyfikacjami bastionowymi, ale do jego realizacji ostatecznie nie doszło.
Po I rozbiorze Polski i zagarnięciu Pomorza Gdańskiego przez Prusy (ale przed opanowaniem przez nie Gdańska i Torunia) Grudziądz stał się głównym punktem obronnym zapewniającym łączność między Brandenburgią i Prusami Wschodnimi i jednocześnie kontrolującym szlak wiślany. Na polecenie króla pruskiego Fryderyka II w latach 1776-1786 na wzgórzach na północ od miasta została zbudowana potężna cytadela, która w 1807 r. przetrwała oblężenie wojsk napoleońskich. W 1831 r. osadzono tutaj część powstańców listopadowych, którzy po internowaniu w Prusach i ogłoszeniu amnestii przez cara nie chcieli dobrowolnie wrócić do Królestwa Polskiego. Ze względu na rozwój sztuki wojennej w 1872 r. cytadela grudziądzka przestała oficjalnie pełnić funkcję obronną i spadła do roli obiektu koszarowego. Obecnie nadal jest ona użytkowana przez wojsko, ale istnieje możliwość zwiedzania obiektu przez grupy zorganizowane, zwłaszcza w dni otwarte twierdzy, np. w Święto Niepodległości 11 listopada.
Pod koniec XIX w. rozpoczęto kolejne prace fortyfikacyjne wokół Grudziądza. Tym razem nowa twierdza miała stanowić osłonę mostu na Wiśle i element linii obronnej wzdłuż prawego brzegu doliny Dolnej Wisły, osłaniającej Pomorze Gdańskie przed ewentualnym atakiem rosyjskim. Ze względu na większy zasięg nowoczesnej artylerii nowe dzieła obronne w postaci samodzielnych fortów ziemnych z murowanymi schronami dla piechoty i stanowiskami dział rozmieszczono w promieniu 2-3 km od miasta. Po I wojnie światowej opuszczone i zdewastowane przez wojsko niemieckie forty nie były użytkowane i większość z nich popadła w ruinę.
Po raz ostatni w dotychczasowej historii Grudziądz stał się miastem-twierdzą na początku i na końcu II wojny światowej. Spodziewając się ataku niemieckiego od strony Kwidzyna, latem 1939 r. polscy saperzy wznieśli kilkanaście żelbetowych schronów na południowym brzegu doliny rzeki Osy, na północ od miasta. Z kolei zimą z 1944 na 1945 r. Grudziądz został zamieniony w twierdzę, która miała być broniona przez Niemców "do ostatniego żołnierza". W tym czasie zbudowano wokół miasta linię obronną składającą się ze stanowisk dla broni maszynowej i dział, transzei dla piechoty i długich odcinków rowów przeciwpancernych oraz pól minowych, zasieków z drutu kolczastego i innych zapór inżynieryjnych. Część tych obiektów, jak niektóre schrony i rowy, jest do dzisiaj zachowana w terenie.
Większość bardzo licznych budowli fortyfikacyjnych z końca XIX i 1. połowy XX w. jest położona na uboczu, często zarośnięta krzakami i drzewami, na skutek czego jest ciekawym miejscem poszukiwań dla miłośników tego typu obiektów. Odpowiednie plany, które ułatwiają odnalezienie oraz identyfikację poszczególnych dzieł obronnych, także tych mocno zniszczonych, można znaleźć na wskazanych poniżej stronach internetowych.
www.grudziadz.fortyfikacje.pl
www.kaczorek.easyisp.pl/pisz
www.it.gdz.pl