Wzgórze św. Marii Magdaleny (zwane popularnie Magdalenką) znajduje się obecnie w ścisłym centrum miasta. W XVIII w. pagórek ten stanowił ważny punkt widokowy w urbanistycznej kompozycji zabudowy doliny rzeki Białej.
W 1741 r. hetman koronny Jan Klemens Branicki został fundatorem barokowej kaplicy poświęconej św. Marii Magdalenie. Świątynia „na górce” powstawała w latach 1741-1758. Miała kształt niedużej rotundy, którą przykrywał dach z jedną kopułą. Dzisiaj jest najstarszą zachowaną w Białymstoku cerkiewką. Z materiałów przechowywanych w archiwum soboru św. Mikołaja wynika, że w 1861 r., po gruntownym remoncie, kaplicę zaadoptowano na potrzeby Cerkwi prawosławnej. W 1865 r. władze carskie przekazały świątynię na własność parafii św. Mikołaja. Po powstaniu styczniowym, w 1865 r., cerkiewkę przebudowano, do rotundy (na osi wzdłużnej) dołączając dwa prostokątne aneksy, a sygnaturkę zwieńczając cebulastą kopułką.
Przy kaplicy św. Marii Magdaleny początkowo nie było cmentarza. Założono go dopiero w 1806 roku. Był on administrowany przez ówczesne „dominium białostockie” (tak nazywał się zarząd dóbr rodziny Branickich) i pełnił rolę cmentarza miejskiego, komunalnego. Grzebano tutaj wiernych różnych obrządków. Z analiz metryk zgonu parafii w Dojlidach za lata 1796-1826 (cerkiew białostocka była wówczas jej filią) wynika, że o ile unici okolicznych miejscowości grzebani byli na cmentarzu dojlidzkim, to ci z Białegostoku spoczywali na cmentarzu wokół cerkwi w tym mieście. Funkcji cmentarnych rotunda św. Marii Magdaleny nie przejęła z powodu przepełnienia cmentarza św. Rocha.
Do powstania cmentarza na wzgórzu Magdalenki przyczyniła się wojna pruska i pokój w Tylży. Na mocy tego traktatu (okręg białostocki został częścią Cesarstwa Rosyjskiego) po 1807 r. do Białegostoku przybyło wielu carskich wojskowych i rosyjskich urzędników państwowych. Ich ciała w większości zaczęto grzebać właśnie wokół kaplicy. Wymogi sanitarne przesądziły jednak o tym, że w 1882 r. cmentarz zamknięto. Staraniem proboszcza, ks. Jana Sitkiewicza, nowe miejsce pochówków założono w dzielnicy Wygoda (wówczas poza granicami miasta). W niedługim czasie zbudowano tam neobarokową kaplicę Wszystkich Świętych. W ostatniej ćwierci XIX w. cmentarz na wzgórzu Magdalenki był użytkowany sporadycznie. W okresie międzywojennym funkcjonowała tu wyłącznie kaplica, a cmentarz był nieczynny. Ostateczna jego likwidacja nastąpiła po II wojnie światowej. W 1958 r. cmentarny grunt przejął Skarb Państwa. Urząd ds. Wyznań w Warszawie rozstrzygnął tym samym spór o konfliktowy teren, który miał miejsce między prawosławną parafią św. Mikołaja a rzymskokatolicką parafią św. Rocha. W latach 1970-1973 cmentarz na wzgórzu św. Marii Magdaleny zburzono, a na zboczach wzgórza władze Białegostoku zbudowały amfiteatr. Ekshumowane szczątki oraz większą część nagrobków przewieziono na cmentarz na Wygodzie. W pobliżu kaplicy „na górce” pozostało zaledwie kilka płyt i pomników nagrobnych.
Obecnie cerkiew św. Marii Magdaleny jest kaplicą należącą do soboru św. Mikołaja na mocy decyzji Komisji Regulacyjnej ds. Cerkwi Prawosławnej w Polsce, zatwierdzonej 18 października 2006 roku.
Od 1 kwietnia 1995 r. kaplica na wzgórzu św. Marii Magdaleny została czasowo użyczona na cerkiew garnizonową. Ówczesny zwierzchnik Prawosławnego Ordynariatu WP arcybiskup gen. bryg. Sawa, erygował tu wojskową parafię prawosławną świętych apostołów Piotra i Pawła w Białymstoku.
(Autor: ks. Adam Sawicki)
____________________
Skrócony tekst przeznaczony do „Kalendarza prawosławnego 2017”.