Będąc w okolicach Radomia natrafiłam na prawdziwą perełkę - cmentarz z okresu I wojny światowej z kamienną rotundą komemoratywną przylegającą do murów nekropolii. Znajduje się on w lesie Helenów koło wsi Tomaszów, a nie jak wszędzie się pisze w Rudzie Wielkiej - to bardzo blisko ale Tomaszów to już gmina Orońsko i tam też wpisano tę nekropolię do rejestru zabytków.
Cmentarz położony jest na niewielkim piaszczystym wzniesieniu porośniętym sosnami. To chyba jedyny taki obiekt w Polsce. W zachodnich krajach Europy takie unikaty jak ten, są cennymi atrakcjami turystycznymi...u nas jest nieco inaczej. Cóż może łączyć tę podradomską nekropolię zapomnianą przez Boga i ludzi z włoskim miastem nad Adriatykiem - Rawenną - zapytacie pewnie?
Otóż polska rotunda znajdująca się na tym cmentarzu, wzorowana jest na jednej z turystycznych atrakcji Rawenny - włoskiej kaplicy w kształcie rotundy, stojącej w centrum zabytkowego mauzoleum króla Teodoryka Wielkiego. Polska rotunda to zabytek klasy zerowej, wykonana z piaskowca szydłowieckiego. To siedmiometrowa budowla o średnicy 3 i pół metra i o ścianach o grubości ponad pół metra przykryta otwartą od góry kopułą. Posiada dwa prostokątne otwory okienne i duży drzwiowy. Nad nim widnieją daty 1914 oraz1915 rozdzielone monogramem Chrystusa.
Nekropolia powstała najprawdopodobniej w 1915 roku. Spoczywają tu prawdopodobnie żołnierze trzech armii uczestniczący w walkach toczonych w latach 1914-1915: niemieckiej, austro-węgierskiej i rosyjskiej. Pozostały tu tylko dwa nagrobki zarośnięte chaszczami. Pozostałe groby usypane niegdyś symbolicznie z piachu nie istnieją, brak jakichkolwiek tabliczek z nazwiskami poległych. Obiekty takie stawiali Niemcy i Austriacy na honorowych cmentarzach i w miejscach upamiętniających cześć ich bohaterów wojennych. Miejscowe władze co jakiś czas to remontują, to zabezpieczają, ale chyba mało skutecznie...
I tak włoska rotunda-bliźniaczka starsza bagatelka o kilkaset lat ma większe szanse na przetrwanie niż nasza zaledwie stuletnia. Chociaż nie prowadzą tu żadne drogowskazy drogi turysto zapewniam, że warto poświęcić odrobinę czasu aby odnaleźć i zobaczyć ten unikalny w skali kraju zabytek.