W październiku 1939 r. część województwa krakowskiego wraz z Oświęcimiem włączono do Rzeszy Niemieckiej. Nazwa miasta Oświęcim została zmieniona na Auschwitz. Polaków z miasta i okolicznych miejscowości przesiedlano do Generalnej Guberni, a na ich miejsce zaczęli przyjeżdżać osadnicy niemieccy i Volksdeutsche (obywatele państw okupowanych, wpisani na niemiecką listę narodową).
W 1940 r. na terenie opustoszałych przedwojennych koszar polskiej armii, w pobliżu głównej linii kolejowej, hitlerowcy założyli obóz koncentracyjny - Konzentrationslager Auschwitz. W czerwcu przyjechał pierwszy transport składający się z polskich więźniów politycznych. W miarę rozkręcania się machiny wojennej powstawały następne obozy. W 1941 r. utworzono obóz w odległej o 3 km, wysiedlonej uprzednio wsi Brzezinka, który nazwano KL Auschwitz II-Birkenau. Początkowo miał być przeznaczony dla jeńców wojennych, ale od 1942 r. stał się obozem zagłady dla Żydów z całej Europy. Trzeci obóz, na miejscu wysiedlonej wsi Monowice (obecnie we wschodniej części Oświęcimia), nazwany KL Auschwitz III-Monowitz, gromadził więźniów pracujących dla zakładów chemicznych IG Farben.
Cały kompleks (Nazistowski Niemiecki Obóz Koncentracyjny i Zagłady Auschwitz-Birkenau), położony w widłach Wisły i Soły, wraz z kilkunastoma podobozami zajmował powierzchnię 40 km2. Zniszczenie dokumentów i zatarcie śladów przez wojska SS nie pozwala na ustalenie dokładnej liczby ofiar. Więźniowie ginęli z głodu, w wyniku katorżniczej pracy, eksperymentów medycznych, egzekucji, chorób i epidemii, a także licznych kar i tortur. Największa tragedia rozegrała się w obozie zagłady Auschwitz-Birkenau w Brzezince, gdzie transporty Żydów z całej Europy kierowano bezpośrednio do komór gazowych. Zamordowano tu ok. 1 mln osób narodowości żydowskiej. Wśród więźniów oprócz Żydów i Polaków znaleźli się Cyganie, obywatele Związku Sowieckiego oraz przedstawiciele innych narodowości, m.in. Czesi, Francuzi, Niemcy, Austriacy i Słoweńcy.
W obliczu zbliżającej się do Oświęcimia ofensywy Armii Czerwonej władze obozowe przystąpiły do niszczenia dokumentów oraz rozbierania i wysadzania w powietrze niektórych obiektów (komór gazowych, krematoriów), a więźniów zdolnych do marszu ewakuowały w głąb Trzeciej Rzeszy. 27 stycznia 1945 r. żołnierze radzieccy zastali w obozie 7 tys. więźniów, w tym kilkaset dzieci. W 1947 r. ustawą polskiego Sejmu na obszarze dwóch zachowanych części obozu: Auschwitz I i Auschwitz II-Birkenau utworzono Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau. W 1979 r. miejsca te wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.
Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
ul. Więźniów Oświęcimia 20, tel. 033 843 21 33, 033 844 81 00, 033 844 80 99