Życie w cieniu kolegiaty
To sympatyczne małe miasteczko położone jest w zielonej dolinie, której dno wypełniają dwa jeziora: Klasztorne i Karczemne. Na przesmyku między nimi pod koniec XIV w. sprowadzeni z Pragi eremici założyli swoją pustelnię, którą nazwali Rajem Błogosławionej Maryi (Paradisus Beatae Mariae). Zbudowany przez nich gotycki kościół, obecnie podniesiony do godności kolegiaty, kryje w sobie wiele cennych zabytków: pozłacany ołtarz z XV w., bogato rzeźbione barokowe stalle (ławy mnichów), niezwykłe kurdybany, czyli obicia z wytłaczanej i malowanej skóry umieszczone na ścianach prezbiterium, kilkadziesiąt obrazów, ołtarzy, nagrobków.
Tak naprawdę jednak tym, co przykuwa uwagę wszystkich turystów i na długo pozostaje w pamięci, tym co warto zobaczyć nawet z daleka nie wchodząc do środka tej wspaniałej świątyni, jest po prostu jej... dach - potężna barokowa konstrukcja z 1733 roku, która nawet dzisiaj, mimo zmieniającej się mody, nieodparcie przypomina wieko trumny! Skojarzenie to jest jak najbardziej właściwe, kolegiata kartuska jest przecież pozostałością jednego z najsurowszych klasztorów kontemplacyjnych, którego mieszkańcy niejako umierali dla świata doczesnego, żeby otworzyć się na życie wieczne. Na ścianie zewnętrznej kościoła zachował się stary zegar słoneczny, na którym nadal widoczna jest słynna kartuska maksyma: Memento mori, czyli: Pamiętaj, że umrzesz. Wchodząc do tej świątyni napotykamy jeszcze jeden akcent wanitatywny. Oto nad naszymi głowami miarowo porusza się uzbrojony w kosę anioł śmierci, który pełni funkcję zegarowego wahadła. Niestety - w jakiś czas po kasacie Kartuzji Kaszubskiej przez króla pruskiego w 1823 r. sam budynek klasztorny został prawie całkowicie rozebrany. Pozostał po nim jedynie dawny refektarz, czyli jadalnia, mieszczący obecnie galerię malarstwa, kilka budynków gospodarczych i jeden jedyny erem, tj. domek mnicha, w którym dziś mieszka zakrystianin.
Współczesne Kartuzy rozwinęły się z dawnej wioski przyklasztornej dopiero pod panowaniem pruskim, ale prawa miejskie uzyskały już w wolnej Polsce w 1923 r. W mieście tym najbardziej płodny okres swojego życia spędził Aleksander Majkowski rodem z Kościerzyny, lekarz z zawodu, najwybitniejszy pisarz i działacz kaszubski 1. poł. XX w. Tutaj stworzył swoje największe dzieło, pisane w języku kaszubskim - Życie i przygody Remusa - epopeję o na poły fantastycznej podróży tytułowego bohatera po Kaszubach, będącą swoistym "zwierciadłem" historii, legend i krajobrazów tej krainy oraz mentalności zamieszkujących ją ludzi. W 1947 r. z inicjatywy miejscowych działaczy powstało w Kartuzach Muzeum Kaszubskie, którego pierwszym charyzmatycznym kustoszem był Franciszek Treder, obecnie patron tej instytucji. Zbiory muzeum, których podstawą są eksponaty zebrane przez samego Tredera, pokazują różne aspekty codziennego i odświętnego życia kaszubskiej wsi. Można tu więc zobaczyć stare sprzęty gospodarskie, meble, wyszywane złotą nicią czepce kaszubskich matron, oryginalne instrumenty muzyczne, ceramikę, tabakiery i wiele innych elementów kultury ludowej.