Miano najstarszej polskiej wsi nie bez kozery nosi dziś podinowrocławska Krusza Zamkowa. Kiedy latem 1968 r. Julian Pater odkrył na swoim polu niewielką monetę, nikt jeszcze nie przypuszczał, że jest to początek lawiny odkryć archeologicznych. Moneta okazała się być srebrnym denarem rzymskim z podobizną cesarza Antoninusa Piusa datowanym na II w. n.e.
W toku badań wykopaliskowych prowadzonych pod kierunkiem prof. Aleksandry Cofta-Broniewskiej wydobyto tyle artefaktów, że śmiało można było stwierdzić istnienie w tym miejscu znaczącej osady handlowej. Kolejne odkrycia utwierdziły archeologów w przekonaniu – to musi znane z mapy Ptolemeusza Askaukalis. Znajdowało się ono na Szlaku Bursztynowym. Zajmowało olbrzymi jak na ówczesne czasy obszar kilkunastu hektarów. Ciągle jeszcze dokonuje się tu kolejnych odkryć sięgających czasów znacznie starszych niż rzymskie. Tutaj naprawdę mówią wieki!
We wrześniu 2014 r. w Kruszy Zamkowej uroczyście otwarto (wspartą funduszami gminnymi i europejskimi) „Paterówkę” czyli „Obiekt archeologiczny Krusza Zamkowa - Askaukalis”. Na pięknie wybrukowanym placu należącym do państwa Paterów zrekonstruowana została celtycka świątynia (odkryta w 2013 r.). Obok stoją cztery tablice merytoryczne zawierające ciekawe opisy i zdjęcia. Tytuły mówią same za siebie: Askaukalis na mapie Ptolemeusza, Askaukalis – aglomeracja osadnicza, Krusza Zamkowa – osada centralna, Krusza Zamkowa – sanktuarium. Przygotowano wygodne miejsca parkingowe i ławeczki (można też zjeść coś na ciepło). W 2015 r. obok symbolicznej bramy stanęła postać rzymskiego legionisty, wyrzeźbiona przez Engelberta Weimanna podczas międzynarodowego pleneru w Łojewie.
Z tablic można się wiele dowiedzieć, jednak wszystkim odwiedzającym to miejsce rekomenduję osobistą rozmowę ze „Strażnikiem Askaukalis”, synem nieżyjącego już pana Juliana - Krzysztofem Paterem. Mieszka tuż obok, jest mówcą niezrównanym, wychowanym na archeologicznej przygodzie. Podczas jego opowieści ożywają okoliczne kamienie, a jest ich sporo – część ustawiona wokół wydzielonego placu, inne (w kształcie kamiennych kręgów) za świątynią. Niemal każdy z nich ma własną historię. Wiele tajemnic odsłoni też kronika prowadzona od lat przez pana Krzysztofa i jego żonę. Wystarczy poprosić o jej pokazanie.
Warto wiedzieć:
Spośród 94 miejscowości umieszczonych przez Ptolemeusza w 150 r. n.e. na mapie „Magna Germania”, na ziemiach polskich zlokalizowane są tylko trzy : Calisia (Kalisz) i Setidava (prawdopodobnie Konin) i Askaukalis. Jest to najstarsza źródłowa pisemna wzmianka o nich.