Pierwsi cystersi, wysłannicy z burgundzkiego Morimondu, pojawili się nad Kamienną w 1179 r. Konwent rozpoczął działalność w tymczasowych budynkach ufundowanych przez biskupa krakowskiego Gedeona. Celem dostosowania wąchockiej filii do cysterskich standardów ośrodek morimondzki oddelegował do Polski ekipę muratorów, którą zwykło się dawniej określać mianem strzechy budowlanej. Zgodnie z zaleceniami reguły zakonu jej członkowie także byli cystersami, ale należeli do grupy konwersów. W zamian za zwolnienie z obowiązku udziału w codziennych nabożeństwach konwersi pracowali na rzecz klasztoru. Byli wśród nich wykwalifikowani rzemieślnicy. Powodzenie i gospodarczy rozwój cysterskich grangii (folwarków) zależały głównie od konwersów.
Muratorzy stawiający wąchockie opactwo pochodzili z włoskiej Toskanii. Na ich czele stał mistrz Simon z Casamari. W latach 1218-1239 zbudowali kościół pw. MB Miłosierdzia i św. Floriana Męczennika oraz klasztor. Romańskie budynki wznieśli z kamiennych ciosów. Ściany zbudowali z warstw układanego w pasy piaskowca, na przemian w kolorze szarym i czerwonawym.
Romański kamienny portal nad wejściem do kościoła został w XVII w. obudowany kruchtą. We wnętrzu zachowało się sporo późnoromańskich detali kamieniarskich, jednak w wyposażeniu króluje barok. Warto zwrócić uwagę na ołtarz główny świątyni. Pod romańską rozetą rozświetlającą całe prezbiterium znajduje się zasłaniany obraz Matki Bożej Wąchockiej. Zarówno obraz, jak i dekorowana malarsko zasłona pochodzą z XVII w. Ich cysterscy twórcy ukazali na nich osoby z panującej wówczas w Polsce dynastii Wazów. Matka Boża została przedstawiona jako królowa Cecylia Renata (żona Władysława IV). Na zasłonie wśród kilku postaci widać ponownie Najświętszą Marię Pannę oraz św. Floriana, którym nadano oblicza pary królewskiej - Ludwiki Marii i jej małżonka Jana Kazimierza.
Niebywałą atrakcją turystyczną Wąchocka jest możliwość zwiedzania zabytkowych romańskich wnętrz klasztoru. Ogląda się wspaniały kapitularz z kamiennymi sklepieniami wspartymi na czterech kolumnach, dormitorium, czyli dawną sypialnię, fraternię służącą jako pracownia i refektarz, w którym spożywano posiłki. W nastrojowych krużgankach otaczających dziedziniec-ogród (wirydarz) od 1988 r. znajduje się grób-ossarium, w którym złożono szczątki słynnego świętokrzyskiego dowódcy oddziałów Armii Krajowej, mjr. Jana Piwnika "Ponurego".
W dawnym refektarzu braci konwersów warto zobaczyć Muzeum Tradycji Narodowowyzwoleńczych. Zgromadzono tu niezwykłe zbiory. Każdy przedmiot ściśle wiąże się z najważniejszymi wydarzeniami w polskiej historii od czasów Pierwszej Rzeczypospolitej po II wojnę światową. W gablotach leżą autentyczne listy naszych największych wodzów. Wystawiono oryginalną broń z różnych epok. Sporo jest pamiątek z powstań narodowych. Większość zbiorów to dar niezwykłego człowieka, żołnierza i księdza, ppłk. Walentego Ślusarczyka (1904-1981), wieloletniego proboszcza z Nowej Słupi, który przez dziesięciolecia gromadził na swojej plebanii cenne pamiątki przeszłości. Sylwetkę Walentego Ślusarczyka doskonale charakteryzuje należący niegdyś do niego krucyfiks wiszący na ścianie na lewo od wejścia do muzeum. Do klingi jego szabli zostały dołączone poprzeczka (pochodząca z głowni innej szabli) i figura Ukrzyżowanego Chrystusa.
Kościół, klasztor i muzeum są otwarte dla zwiedzających w godz. 9.00-12.00, 13.30-17.15 (w niedziele i święta od 14.30) i 18.05-18.30 (latem do 20.00).
Dla miłośników architektury romańskiej zabytkowe opactwo w Wąchocku powinno stanowić jedno z kluczowych miejsc, które warto odwiedzić.