Późnorenesansowy kościół św. Mikołaja (XVI, XVII w.) nazywany jest przez miejscowych kościołem na Czwartku (od nazwy dawnego przedmieścia i wzgórza, na którym go zbudowano). Uchodzi za najstarszą świątynię w Lublinie. Istnieje niepotwierdzona legenda, że pierwotny kościół stał w tym miejscu już w X w. za panowania Mieszka I. W wiekach od VIII do X z całą pewnością znajdowała się tu wczesnośredniowieczna osada kupiecka, jednak pierwsze wzmianki o drewnianej kaplicy na wzgórzu pochodzą dopiero z 1424 r. Tradycja wspomina też, że wcześniej istniała tu pogańska świątynia.
Obecny kościół pochodzi z drugiej połowy XVI w. Akta wizytacyjne z 1603 r. wymieniają go pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny, był wówczas murowany, z drewnianym stropem. W połowie XVII w. został przebudowany w duchu renesansu lubelskiego i ponownie konsekrowany, tym razem pod wezwaniem św. Mikołaja. Od tego też czasu datuje się tutejsza parafia. Była to druga, po nieistniejącej już farze parafia w Lublinie.
W toku kolejnych przebudów świątynia otrzymała przedsionek przed głównym wejściem (1874-75), a potem (1900) – po przekształceniu istniejącej zakrystii i bocznego przedsionka na kaplicę Matki Bożej Nieustającej Pomocy – dobudowano też nową zakrystię. Remonty prowadzano także po wojnie, najpierw ze zniszczeń, potem po pożarze (1976) i już w XXI wieku. Obecna świątynia jest jednonawowa z wydłużonym, trójbocznym prezbiterium. W ołtarzu głównym znajduje się misternie rzeźbiona figura patrona kościoła, w jednym z bocznych – obraz przedstawiający św. Walentego.
Pod prezbiterium i zakrystią znajdują się krypty , w których pochowano m.in. kasztelana lubelskiego Kajetana Szeptyckiego (1792) oraz Teresę Stucką (1820), przełożoną szarytek (Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo).
Warto wiedzieć: W świątyni przechowywane są relikwie trzech świętych: św. Mikołaja, św. Walentego oraz św. Jana Pawła II. Co roku w grudniu parafia, oprócz odpustu i Jarmarku św. Mikołaja, organizuje barwne Orszaki Św. Mikołaja , a 14 lutego – specjalną mszę ku czci św. Walentego, podczas której wystawione są dla wiernych relikwie patrona zakochanych. Także oprawa muzyczna jest wtedy wyjątkowa.