Po zajęciu ziem polskich, wdrożeniu planu „poszerzania przestrzeni życiowej” dla Niemców na wschodzie, część okupowanych terenów wcielonych zostało do III Rzeszy. Władze okupacyjne przystąpiły na szeroką skalę do masowych przesiedleń, zniemczania oraz eksterminacji ludności polskiej. Uznający siebie za „rasę panów” Niemcy rozpoczęli też manifestować swoją dyskryminację wobec Żydów i Cyganów, uznanych za tzw. untermensch. Brutalna polityka okupanta wyzwalała reakcję obronną i inspirowała do budowania struktur ruchu oporu wśród ludności zajętych terenów. W odwecie administracja hitlerowska stosowała łapanki, zatrzymania i masowe aresztowania osób niewygodnych lub podejrzewanych o współpracę z ruchem oporu i partyzantami. W konsekwencji więzienia i powołane obozy wysiedleńcze tzw. Polenlagery „pękały w szwach” i nie były w stanie przyjmować nowych więźniów.
O stanie placówek więziennych i ilości zatrzymanych, lokalne jednostki SS na bieżąco powiadamiały centralę we Wrocławiu i pod koniec 1939 r., w hitlerowskich ośrodkach decyzyjnych, powstała koncepcja utworzenia obozu koncentracyjnego na ziemi oświęcimskiej. Obóz miał spełniać rolę miejsca osadzenia i neutralizacji „niepokornych” Polaków i przeciwników Hitlera. Lokalizację wskazano w przyległej do granicy Oświęcimia wsi Zasole, w miejscu dawnych koszar austriackich, zajmowanych przez wojsko polskie do czasu wkroczenia Wermachtu na teren Oświęcimia. W związku z tym, że obiekt był wykorzystywany do samego końca, zabudowania pozostawały w wystarczająco dobrym stanie i nadawały się do szybkiej adaptacji na cele obozowe. Miejsce zweryfikowała w 1940 r. niemiecka komisja z Rudolfem Hössem na czele, która sporządziła raport do Heinricha Himmlera, a ten 27 kwietnia 1940r. wydał rozkaz o utworzenia obozu. W dwudziestu dwóch jedno i dwupiętrowych ceglanych budynkach, utworzono późniejszy obóz koncentracyjny Auschwitz I, planowany wstępnie na 10 tysięcy więźniów. Na komendanta powołano Rudolfa Hössaa.
Za datę formalnego uruchomienia obozu przyjmuje się dzień, w którym przybył pierwszy transport 728 więźniów politycznych z Tarnowa, tj. 14 czerwca 1940 r. W przeciągu niespełna roku liczba zatrzymanych wzrosła do 11 tysięcy więźniów, co oznaczało przekroczenie założonego planu. W związku z tym, że obóz przestał wystarczać potrzebom „hitlerowskiej maszyny” w marcu 1941r., po wizytacji Himmlera, podjęto decyzję o jego rozbudowie. Wedlug nowych planów Auschwitz miał móc pomieścić 30 tysięcy osób.
Równocześnie, w sąsiedniej miejscowości Brzezinka zaplanowano utworzenie „monstrualnych rozmiarów" obozu Auschwitz II, mającego pomieścić 100 tysięcy jeńców wojennych. Z góry Hitler zakładał, że atakując tereny wschodnie będzie osadzał w obozie wziętych do niewoli żołnierzy rosyjskich. Następują wysiedlenia ludności w okolicy przewidzianej pod obóz i tworzona jest 40 kilometrowa strefa ochronna. Przy wykorzystaniu niewolniczej pracy więźniów, w tym głównie przeniesionego z Auschwitz I komanda rosyjskiego, przystąpiono natychmiast do budowy obozu. W trakcie budowy, po raz kolejny zwiększono założoną wielkość obozu, docelowo przyjmując, że w około 180 barakach powinno być ulokowanych około 200 tys., w głównej mierze jeńców radzieckich.
Działając jako „kombinat śmierci” Auschwitz II staje się po czasie miejscem masowej eksterminacji tysięcy Żydów. Utworzone pierwsze komory śmierci, służą do masowego uśmiercania Cyklonem B. Tempo eksterminacji było tak olbrzymie, że nie nadążano z paleniem zwłok w dołach spaleniskowych. W 1943 r. powstają cztery potężne zespoły krematoryjne do palenia zwłok, które mają rozwiązać problem likwidacji zwłok zagazowanych Żydów. W tym samym czasie, chcąc do granic możliwość wykorzystać więźniów na potrzeby gospodarki niemieckiej utworzony zostaje Auschwitz III Monowitz, gdzie „nadających się do pracy” więźniów zatrudnia się w IG Farbenindustrie Buna Werke w Oświęcimiu, fabryce produkującej benzynę i gumę syntetyczną. W myśl koncepcji wykorzystania taniej siły roboczej więźniów do ratowania gospodarki niemieckiej na terenie Górnego Śląska, w pobliżu strategicznych zakładów przemysłowych i na terenach rolniczych, powstaje ponad 40 podobozów podlegających bezpośrednio Auschwitz III Monowitz.
W połowie stycznia 1945r. „czując na plecach oddech” podchodzących pod Oświęcim wojsk radzieckich, Niemcy transportami pieszymi zwanymi „marszami śmierci” ewakuują blisko 60 tysięcy więźniów obozu. W zimie, przy kilkunastu stopniowym mrozie, bici i katowani przez SS-manów więźniowie zmuszeni są pokonać blisko 60 km. trasę dzielącą Oświęcim od Wodzisławia lub od Gliwic. Później otwartymi wagonami kolejowymi są transportowani do obozów koncentracyjnych w głąb Niemiec. Szacuje się, że podczas ewakuacji mogło zginąć nawet do 15 tysięcy więźniów. 27 stycznia 1945 r. żołnierze 60 Armii I Frontu Ukraińskiego nacierając od strony Krakowa i 100 Lwowska Dywizja Piechoty przekraczając Wisłę wyzwolili Obozy Auschwitz I, II i III. W walkach zginęło 231 żołnierzy radzieckich. Wyzwolenia doczekało około 7 tys. więźniów, z których większość była wyniszczona fizycznie i wymagała hospitalizacji w radzieckich polowych i przygotowanych przez PCK szpitalach .
W przeciągu krótkiego, bo niespełna pięcioletniego okresu istnienia KL Auschwitz, staje się olbrzymim „kombinatem śmierci”, w którym więziono dziesiątki tysięcy uśmiercanych niewolniczą pracą, nieludzkimi warunkami, a także stosowaniem przemocy ludzi. W myśl SS-mańskiego powitania „Zdrowi i młodzi mają tu prawo żyć trzy miesiące. Wyjście stąd prowadzi przez komin" na 1,3 mln osób, które trafiły do obozu, liczba zabitych sięgnęła około 1.1 mln. Należy wspomnieć, że po wyzwoleniu obozu, radziecka NKWD zorganizowała na jego terenie, funkcjonujący do wiosny 1946 r., obóz przejściowy dla jeńców niemieckich, w którym przebywało około 15 tys. osób.
Funkcjonował tu również zlikwidowany w 1946 r. obóz UBP dla osób podejrzanych o członkostwo w NSDAP, Hitlerjugend i BDM. W dniu 14 czerwca 1947r. na uroczystości, która zgromadziła kilkadziesiąt tysięcy uczestników, w większości więźniów obozu, były więzień obozu, premier Józef Cyrankiewicz, w hołdzie tym, którzy zginęli, dokonał oficjalnego otwarcia Państwowego Muzeum Oświęcim-Brzezinka. Od tej chwili Auschwitz-Birkenau stanowi miejsce pamięci o ofiarach hitlerowskiego terroru.