Chociaż pierwsze wzmianki Allensteinie czyli Grodzie nad Łyną pochodzą z 1334 r. kiedy to Henryk von Luter założył strażnicę puszczańską w zakolu tej rzeki, to jednak jako zasadźcę obecnego Olsztyna wymienia się Jana z Łajs. Johannes von Laissen urodził się w 1310 r., pochodził z Łajsu koło Pieniężna, wówczas Melzaku i wywodził się z rodziny która posiadała bogate tradycje sołeckie oraz miala ogromne zasługi w kolonizacji południowej Warmii.
Jan z Łajs jako wolny chłop warmiński otrzymał od warmińskiej kapituły katedralnej otrzymał zadanie założenia Olsztyna na 178 łanach chełmińskich, co zaowocowało otrzymaniem przywileju lokacyjnego 31 października 1353 r. wydanego przez wspomnianą kapitułę. Jan z Łajs za swoją świetnie wykonaną pracę, prócz obwołania pierwszym zasadźcą miasta, otrzymał dla siebie 7 łanów do wyłącznego użytku (1 łan chełmiński odpowiada współcześnie 17,955 hektara) i dziedziczny tytuł sołtysa Olsztyna. Jego też oczywiście wymienia się jako pierwszego burmistrza tego grodu, chociaż jest to raczej przekaz wynikający z pewnej tradycji.
Już jako włodarz Jan z Łajs obwarował i zabudował miasto, rozplanował sieć ulic z centralnie położonym rynkiem, on też sprowadził osadników z Niemiec i Mazowsza. Należy też nadmienić że był jeszcze zasadźcą wsi Praslity oraz Różnowo, a pierwszy murowany mieszczański dom w Olsztynie został wzniesiony właśnie przez niego. Ten dom nie przetrwał; przetrwały fundamenty, na których później wybudowano kamienicę zwaną obecnie Burmistrzówką. W 1372 r. za swe liczne zasługi Jan z Łajs wyniesiony został do stanu szlacheckiego, w tym też roku dzięki swojemu autorytetowi został powołany na rozjemcę w sporze o Puszczę Galindzką między zakonem krzyżackim a biskupem warmińskim.
Ostatnie wzmianki na kartach historii o Janie z Łajs pochodzą z 1388 r. kiedy powołano go jako eksperta w ustaleniu wewnętrznych granic pomiędzy dobrami kapitulnymi a biskupimi. Ten rok wymieniany jest jako data jego śmierci, gdyż niestety nie wiadomo dokładnie kiedy zmarł. Nie ma również żadnych informacji czy jego syn dziedziczył po nim urząd. Jest to raczej wątpliwe, ponieważ w XV wieku Olsztyn miał już radę i burmistrzów z wyboru.
Czy postać tego jakże zasłużonego dla miasta człowieka została odpowiednio uhonorowana? Być może jeszcze niewystarczająco, chociaż należy rzec że zainicjowane przez niego dzieło, które rozwija się każdego dnia, to najlepsze świadectwo. W 1921 r. podobizna Jana z Łajs została umieszczona na banknotach wydawanych w Olsztynie w czasach kryzysu, a na Burmistrzówce przy ulicy Stare Miasto 11/16 w 2003 r. odsłonięto pamiątkową tablicę.
Natomiast z pewną dozą humoru należy podejść do ulicy nazwanej jego imieniem, gdyż ul. Jana z Łajs - tak ważnej osoby dla miasta - jest najkrótszą ulicą w Olsztynie i liczy tylko 43 metry.